Trang Chủ
Các tổ chức quốc tế như Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (G20/OECD) và Ngân hàng thế giới (WB) đều đã xây dựng và khuyến nghị các quốc gia áp dụng những nguyên tắc, thông lệ tốt về bảo vệ NTDTC. Trong hệ thống tài chính, người gửi tiền là một cấu phần đặc biệt quan trọng của NTDTC khi vừa là người sử dụng dịch vụ tài chính, vừa là nguồn cấp vốn đầu vào chủ yếu của các tổ chức tín dụng. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, người gửi tiền lại là đối tượng dễ bị tổn thương nhất khi xảy ra rủi ro hệ thống hoặc do thiếu hiểu biết tài chính, thông tin bất đối xứng hay các hành vi bán hàng sai lệch. Trong bối cảnh đó, tổ chức BHTG - cơ quan đóng vai trò chủ yếu trong việc bảo vệ người gửi tiền - có thể xem xét áp dụng các nguyên tắc bảo vệ NTDTC. Việc tích hợp các nguyên tắc bảo vệ NTDTC vào hoạt động của tổ chức BHTG sẽ góp phần nâng cao hơn nữa hiệu quả bảo vệ người gửi tiền theo hướng phù hợp với thông lệ quốc tế.
Các nguyên tắc bảo vệ NTDTC liên quan đến bảo vệ người gửi tiền
Trên thế giới hiện có hai tài liệu thông lệ quốc tế về bảo vệ người tiêu dùng tài chính được sử dụng phổ biến, đó là:
(1) Các nguyên tắc cấp cao về bảo vệ NTDTC của G20/OECD năm 2022, gồm 12 nguyên tắc, cung cấp khung tham chiếu toàn diện cho các chính phủ trong việc xây dựng và thúc đẩy chính sách bảo vệ NTDTC hiệu quả; và
(2) Các thực tiễn tốt về bảo vệ NTDTC của WB năm 2017 cung cấp một công cụ đánh giá và tham khảo toàn diện để giúp các nhà hoạch định chính sách xác định các vấn đề về bảo vệ NTDTC và cung cấp các thông lệ tốt dựa trên kinh nghiệm quốc tế, nhằm cải tiến các khung khổ pháp lý và giám sát về bảo vệ NTDTC.
Dựa trên các nghiên cứu quốc tế, một số nguyên tắc bảo vệ NTDTC được xác định có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ người gửi tiền, bao gồm: (i) Khung pháp lý và giám sát; (ii) Minh bạch và công bố thông tin; (iii) Đối xử công bằng; (iv) Cơ chế BHTG; và (v) Giáo dục tài chính. Nội dung khái quát của các nguyên tắc này như sau:
Khung pháp lý và giám sát: Đối với nguyên tắc này, WB và G20/OECD khuyến nghị:
Về khung pháp lý: “Bảo vệ NTDTC nên là một phần không thể thiếu trong khung pháp lý, quy định và giám sát”, “các quốc gia nên có một khung pháp lý rõ ràng và toàn diện, trong đó thiết lập các tiêu chuẩn cụ thể để bảo vệ người tiêu dùng sản phẩm và dịch vụ tài chính”;
Về phạm vi bảo vệ: “khung pháp lý về bảo vệ NTDTC cần bao quát đầy đủ tất cả các loại sản phẩm và dịch vụ tài chính”;
Về cơ chế giám sát: “các cơ quan quản lý và giám sát cần được cung cấp một bộ công cụ pháp lý thích hợp và linh hoạt để có thể thích ứng với các rủi ro mới nổi khi cần thiết, bao gồm cả những thay đổi trong phạm vi quy định. Các nhà cung cấp dịch vụ tài chính và các tổ chức tài chính trung gian cần được quản lý và/hoặc giám sát một cách phù hợp theo từng lĩnh vực cụ thể”.
Minh bạch và công bố thông tin: Việc công bố đầy đủ thông tin về giá cả, các đặc điểm chính, điều kiện giao dịch và rủi ro của sản phẩm, dịch vụ tài chính là điều kiện tiên quyết để người tiêu dùng có thể so sánh và lựa chọn sản phẩm phù hợp với nhu cầu của mình. Thực tiễn tốt về bảo vệ NTDTC của WB nhấn mạnh tầm quan trọng của tính khách quan, ngắn gọn, sử dụng ngôn ngữ dể hiểu, áp dụng tiêu chuẩn hóa và thời điểm công bố thông tin. Quy định về công bố thông tin thường là một trong những cải cách pháp lý đầu tiên được áp dụng tại các quốc gia nhằm tăng cường bảo vệ NTDTC.
Đối xử công bằng: Việc đối xử công bằng với người tiêu dùng là một trong những nội dung cốt lõi trong bảo vệ NTDTC. Nguyên tắc số 3 của Các nguyên tắc cấp cao về bảo vệ NTDTC của G20/OECD khẳng định “mọi người tiêu dùng tài chính cần được đối xử bình đẳng, trung thực và công bằng trong mọi giai đoạn của mối quan hệ với nhà cung cấp dịch vụ tài chính”. Thực tiễn tốt về bảo vệ NTDTC của WB cũng nhấn mạnh yêu cầu đảm bảo tính phù hợp của sản phẩm, theo đó sản phẩm được khuyến nghị cho người tiêu dùng phải phù hợp với điều kiện và nhu cầu cụ thể của họ. Các khuôn khổ bảo vệ NTDTC cần có các quy định để giảm thiểu rủi ro rằng lợi ích của người tiêu dùng (ví dụ: được đối xử công bằng, không bị bán sai sản phẩm tài chính, v.v.) có thể xung đột với tổ chức cung cấp dịch vụ tài chính hoặc nhân viên của họ (ví dụ: đề xuất các sản phẩm không phù hợp hoặc áp lực bán hàng do hoa hồng).
Cơ chế BHTG: Theo tài liệu Các thực tiễn tốt về bảo vệ NTDTC của WB năm 2017, riêng đối với sản phẩm dịch vụ và tiền gửi, WB khuyến nghị cần có một cơ chế bảo hiểm tiền gửi trong mạng an toàn tài chính để bảo vệ người gửi tiền trong trường hợp tổ chức tài chính không thể thực hiện các nghĩa vụ của mình, bao gồm việc hoàn trả tiền gửi cho khách hàng.
Giáo dục tài chính: Nguyên tắc 4 - Kiến thức và nhận thức tài chính (Các nguyên tắc cấp cao về Bảo vệ NTDTC của G20/OECD) khuyến nghị: “Kiến thức và nhận thức tài chính cần được các bên liên quan thúc đẩy như một phần của chiến lược tài chính toàn diện và/hoặc chiến lược giáo dục tài chính. Cần phát triển các cơ chế phù hợp để giúp người tiêu dùng có kiến thức, kỹ năng, hành vi và thái độ để nhận thức, hiểu rõ rủi ro và cơ hội, đưa ra lựa chọn sáng suốt, biết nơi tìm kiếm sự hỗ trợ và hành động hiệu quả. Các cơ chế này cũng có thể bao gồm việc nâng cao kỹ năng tài chính kỹ thuật số, nâng cao nhận thức về rủi ro an ninh mạng và thúc đẩy các giao dịch trực tuyến và kỹ thuật số an toàn.”
Thực trạng bảo vệ người gửi tiền theo các nguyên tắc bảo vệ NTDTC của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam
Cơ chế BHTG được thiết lập với mục đích chính để bảo vệ người gửi tiền. Tuy nhiên, hầu hết các chức năng của tổ chức BHTG trên toàn thế giới và tại Việt Nam đều tập trung vào việc đảm bảo hoạt động an toàn và lành mạnh của các tổ chức được bảo hiểm hơn là trực tiếp bảo vệ người gửi tiền. Thực tế cho thấy vẫn có khoảng cách khá lớn giữa thực tiễn vai trò bảo vệ người gửi tiền của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN) và các nguyên tắc bảo vệ NTDTC.
Về khung pháp lý và giám sát, Luật BHTG đã xác định rõ trách nhiệm, quyền hạn và phạm vi bảo hiểm của BHTGVN. Tuy nhiên, phạm vi bảo vệ của BHTGVN vẫn còn giới hạn ở tiền gửi truyền thống của cá nhân tại các tổ chức tín dụng (TCTD), không bảo vệ cho tiền gửi của tổ chức hoặc các loại hình tổ chức tài chính phi ngân hàng khác. Trong khi đó các sản phẩm tài chính kỹ thuật số như tiền điện tử (ví điện tử, thẻ trả trước), các dịch vụ tài chính trực tuyến/di động v.v. đang ngày càng phổ biến và chưa có cơ chế bảo vệ phù hợp. Ngoài ra, BHTGVN không được giao trách nhiệm giám sát và kiểm tra những vấn đề liên quan đến tiền gửi và người gửi tiền, do vậy BHTGVN không thể đứng ra bảo vệ người gửi tiền trong trường hợp họ bị tư vấn không đầy đủ hoặc bán sai các sản phẩm tiền gửi.
Về minh bạch và công bố thông tin, Luật BHTG đã quy định tổ chức tham gia BHTG phải niêm yết công khai bản sao Chứng nhận tham gia BHTG tại tất cả các điểm giao dịch có nhận tiền gửi, quy định các thông tin trên Chứng nhận tham gia BHTG. Tuy nhiên, chưa có quy định yêu cầu nhân viên ngân hàng phải giải thích rõ và đảm bảo khách hàng đã hiểu rõ về việc sản phẩm có được BHTG hay không trước khi tham gia vào giao dịch tài chính, chưa có quy định yêu cầu các tổ chức tham gia BHTG hiển thị thông tin về BHTG trên trang web và ứng dụng di động của họ. Ngoài ra, cần yêu cầu tổ chức tham gia BHTG cung cấp thông tin kịp thời và chính xác về BHTG cho khách hàng tại mọi thời điểm phù hợp, trước, trong và sau khi ký kết hợp đồng tiền gửi nhằm hỗ trợ khách hàng đưa ra quyết định đúng đắn.
Đối với các sản phẩm tài chính kỹ thuật số do các công ty trung gian thanh toán hoặc công ty Fintech phân phối, chưa có quy định yêu cầu các công ty này phải công bố thông tin liên quan đến việc các sản phẩm này không nằm trong phạm vi BHTG.
Về đối xử công bằng, người gửi tiền có thể tiếp cận thông tin về BHTG thông qua tổ chức BHTG hoặc tổ chức tham gia BHTG, nhưng khi họ đưa ra quyết định gửi tiền thì phụ thuộc rất nhiều vào thông tin mà tư vấn viên hay nhân viên ngân hàng cung cấp. Hiện nay mới chỉ có quy định về tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp của tư vấn viên (Thông tư số 38/2024/TT-NHNN quy định về hoạt động tư vấn của TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài) yêu cầu đưa ra những nội dung tư vấn phù hợp với mục tiêu và nhu cầu của khách hàng. Tuy nhiên, chưa có quy định về việc giám sát hoạt động tư vấn này ngoài quy trình nội bộ của TCTD, cũng như chế tài xử lý khi TCTD không cung cấp hoặc cung cấp thiếu, sai lệch thông tin về BHTG.
Khi người gửi tiền gặp khó khăn hoặc tranh chấp liên quan đến tiền gửi, họ không nhận được sự hỗ trợ hoặc tư vấn pháp lý đầy đủ, gây bất lợi cho họ trong quá trình hiểu và bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.
Về cơ chế BHTG, với hạn mức hiện tại là 125 triệu đồng, BHTGVN đảm bảo bảo vệ toàn bộ đối với tiền gửi của trên 92% người gửi tiền trong hệ thống ngân hàng. Mặc dù nằm trong khoảng khuyến nghị của IADI về bảo vệ toàn bộ từ 90% - 95% người gửi tiền, nhưng vẫn còn khá thấp so với các quốc gia trong khu vực và trên thế giới, chưa đủ để trấn an người dân trong trường hợp xảy ra sự cố rút tiền hàng loạt. Thời hạn trả tiền bảo hiểm là 60 ngày là khá dài so với khuyến nghị của IADI là 7 ngày hoặc so với nhiều quốc gia sẵn sàng chi trả chỉ sau cuối tuần đóng cửa.
Ngoài ra, Luật BHTG chưa có các quy định về nhiệm vụ mới của BHTGVN dẫn đến nhiều khó khăn trong quá trình triển khai, đặc biệt là các nhiệm vụ liên quan đến việc tham gia vào quá trình kiểm soát đặc biệt, xử lý các TCTD yếu kém.
Về giáo dục tài chính, mặc dù BHTGVN đã đạt được nhiều kết quả tích cực trong việc tăng cường nhận thức công chúng về chính sách BHTG, nhưng vẫn còn nhiều thách thức cần phải đối mặt, bao gồm: (i) Luật BHTG không quy định BHTGVN được thực hiện các hoạt động giáo dục tài chính, do vậy hoạt động truyền thông của BHTGVN vẫn giới hạn ở tuyên truyền chính sách, pháp luật về BHTG; (ii) Thách thức trong việc giúp người gửi tiền hiểu và biết cách phòng tránh lừa đảo khi tham gia vào giao dịch tài chính đặc biệt là trong bối cảnh các sản phẩm tài chính mới ngày càng phát triển nhanh chóng và phổ biến; và (iii) Chưa có quy định về việc các TCTD phối hợp tham gia tuyên truyền chính sách BHTG với BHTGVN.
Giải pháp nâng cao vai trò bảo vệ người gửi tiền của BHTGVN theo nguyên tắc bảo vệ NTDTC
Bảo vệ NTDTC là nhiệm vụ trọng tâm được nhấn mạnh trong các văn bản như Chiến lược Tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, Kế hoạch hành động thực hiện Chiến lược Tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 của ngành Ngân hàng, Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt. Trong đó, BHTGVN được giao nhiệm vụ chính là xây dựng Chiến lược phát triển bảo hiểm tiền gửi đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 phù hợp với Chiến lược phát triển ngành Ngân hàng. Bên cạnh đó, BHTGVN sẽ phối hợp với các đơn vị liên quan để thực hiện các nhiệm vụ khác như hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, giáo dục, tuyên truyền nâng cao kiến thức tài chính, bảo vệ NTDTC. Do vậy, để bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích của người gửi tiền theo nguyên tắc bảo vệ NTDTC, một số giải pháp có thể áp dụng như sau:
Thứ nhất, tăng cường khung pháp lý và giám sát thông qua việc mở rộng phạm vi BHTG đối với sản phẩm tiền điện tử, tăng cường chức năng giám sát của BHTGVN đối với tiền gửi và người gửi tiền. Cụ thể:
Về phạm vi BHTG, BHTGVN có thể nghiên cứu sửa đổi Luật BHTG để mở rộng phạm vi bảo hiểm đối với các sản phẩm tiền điện tử như ví điện tử và thẻ trả trước.
Trong ngắn hạn: Nghiên cứu mở rộng phạm vi bảo hiểm cho thẻ trả trước định danh do ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài phát hành. Đối với thẻ trả trước vô danh, do không xác định được thông tin khách hàng vì vậy BHTGVN không bảo vệ cho sản phẩm này.
Trong trung và dài hạn:
(i) BHTGVN có thể nghiên cứu mở rộng đối tượng thành viên tới các tổ chức cung ứng dịch vụ ví điện tử không phải là ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài. Giải pháp này cũng có nhiều khó khăn, thách thức liên quan đến cơ chế quản lý, giám sát các tổ chức phi ngân hàng; việc thu thập và quản lý thông tin, dữ liệu khách hàng; cũng như vai trò của BHTGVN trong trường hợp tổ chức phát hành ví điện tử là tổ chức phi ngân hàng bị đổ vỡ.
(ii) BHTGVN có thể mở rộng phạm vi bảo hiểm đối với sản phẩm ví điện tử qua phương thức chuyển tiếp. Theo kinh nghiệm của Mỹ và Canada, để thực hiện được giải pháp này BHTGVN cần sửa đổi Luật BHTG và công khai rõ những điều kiện đi kèm, cũng như hạn mức BHTG áp dụng trong từng trường hợp.
Về cơ chế giám sát, với điều kiện Việt Nam vẫn chưa có một cơ quan chính thức bảo vệ người tiêu dùng tài chính, BHTGVN có thể cân nhắc nghiên cứu, đề xuất mở rộng chức năng quản lý, giám sát, kiểm tra của mình đối với các hoạt động tư vấn, cung cấp thông tin và đối xử công bằng của các TCTD đối với người gửi tiền và tiền gửi.
Thứ hai, tăng cường minh bạch và công bố thông tin thông qua:
(i) BHTGVN có thể đề xuất bổ sung nội dung về thông tin BHTG tại Điều 21, Thông tư 48/2018/TT-NHNN về niêm yết công khai hoặc Điều 6 Thông tư 49/2018/TT-NHNN về thỏa thuận tiền gửi có kỳ hạn.
(ii) BHTGVN nghiên cứu ban hành quy định về yêu cầu niêm yết thông tin về BHTG, theo đó, thông tin liên quan đến BHTG bao gồm việc sản phẩm có được bảo hiểm hay không và hạn mức BHTG, phải được thể hiện rõ ràng trong các tài liệu quảng cáo do các tổ chức thành viên phát hành; nhân viên tư vấn phải có sự xác nhận từ khách hàng rằng họ đã hiểu những thông tin này, và tổ chức thành viên phải tuân thủ quy trình công bố thông tin trong tất cả các giai đoạn trước, trong và sau khi giao dịch.
(iii) Yêu cầu tổ chức cung cấp dịch vụ phải thông báo công khai và minh bạch nếu sản phẩm không thuộc phạm vi BHTG. Việc này có thể được thể hiện trực tiếp trên giao diện ứng dụng, website, hoặc tài liệu liên quan, sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu và nổi bật, tránh gây nhầm lẫn cho người sử dụng.
Thứ ba, đảm bảo đối xử công bằng với người gửi tiền:
(i) BHTGVN phối hợp với tổ chức tham gia BHTG để đào tạo nhân viên tư vấn nhằm cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ và minh bạch cho người gửi tiền; BHTGVN được phép kiểm tra việc các TCTD có quy trình nội bộ đối với hoạt động tư vấn tiền gửi hay không.
(ii) BHTGVN nghiên cứu triển khai các dịch vụ tư vấn pháp lý miễn phí hoặc hỗ trợ pháp lý cho người gửi tiền trong trường hợp có tranh chấp phát sinh thông qua các kênh tư vấn như hotline, email hoặc trực tiếp, giúp người gửi tiền tiếp cận được sự trợ giúp kịp thời.
Thứ tư, tăng cường cơ chế BHTG thông qua việc tăng hạn mức BHTG, rút ngắn thời gian chi trả và tham gia có hiệu quả vào việc xử lý các tổ chức tín dụng yếu kém.
Thứ năm, đẩy mạnh giáo dục tài chính và nâng cao năng lực tài chính cho người dân thông qua các chương trình giáo dục tài chính cho mọi đối tượng, cung cấp tài liệu hướng dẫn, thông tin các sản phẩm tài chính, ứng dụng nền tảng công nghệ hỗ trợ tài chính để đảm bảo thông tin được truyền tải hiệu quả, và mở rộng phạm vi truyền thông đối với những người gửi tiền tiềm năng.
Ngoài ra, BHTGVN có thể nghiên cứu đề xuất với IADI để bổ sung vào Bộ nguyên tắc phát triển hệ thống BHTG hiệu quả một nội dung liên quan đến các nguyên tắc bảo vệ NTDTC. Nguyên tắc này nên bao gồm các khía cạnh chính nhưng không giới hạn ở: (i) Khung pháp lý và giám sát; (ii) Minh bạch và công bố thông tin; (iii) Đối xử công bằng; và (iv) Giáo dục tài chính. Đặc biệt, cần đề cập trong phần giới thiệu Bộ nguyên tắc cơ bản hai tài liệu: (1) Các nguyên tắc cấp cao về Bảo vệ NTDTC của G20/OECD và (2) Thực tiễn tốt về bảo vệ NTDTC của World Bank như các tiêu chuẩn quốc tế cần áp dụng.
Ban nghiên cứu đề tài
