Xuyên suốt quá trình phát triển của hệ thống tài chính hiện đại, các nhà hoạch định chính sách coi BHTG là một công cụ quan trọng nhằm bảo vệ người gửi tiền và góp phần duy trì ổn định hệ thống tài chính. Trong giai đoạn khủng hoảng tài chính, vai trò của tổ chức BHTG trở nên đặc biệt quan trọng với việc xử lý ngân hàng đổ vỡ, ngăn ngừa hiện tượng hoảng loạn, rút tiền hàng loạt và đổ vỡ hệ thống.
Nhằm xây dựng tiêu chí hướng dẫn chung cho các quốc gia xây dựng hệ thống BHTG, Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng (BCBS) và Hiệp hội bảo hiểm tiền gửi quốc tế (IADI) đã hợp tác xây dựng và ban hành Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển hệ thống BHTG hiệu quả. Bộ nguyên tắc này cung cấp hướng dẫn quan trọng trong việc thiết lập hoặc cải tổ các hệ thống BHTG. Nội dung bộ tài liệu bao gồm 16 nguyên tắc cơ bản được thiết kế phù hợp với hoàn cảnh khác nhau của các nước bởi có sự xem xét kỹ lưỡng những đặc điểm của tổ chức mạng an toàn tài chính nhằm giải quyết các vấn đề bao gồm phạm vi bảo hiểm, nhiệm vụ và quyền hạn, cơ chế thành viên, nguồn vốn, chi trả kịp thời... Các nguyên tắc cũng tập trung vào các vấn đề liên quan tới nhận thức của công chúng, xử lý các tổ chức đổ vỡ và vấn đề hợp tác với các thành viên khác trong mạng an toàn tài chính, bao gồm ngân hàng trung ương và cơ quan giám sát.
Bên cạnh đó, theo thông lệ quốc tế, có bốn mô hình tổ chức BHTG gồm mô hình chi trả, mô hình chi trả với quyền hạn mở rộng, mô hình giảm thiểu tổn thất và mô hình giảm thiểu rủi ro. Chức năng chính của tổ chức BHTG theo mô hình chi trả bao gồm thu phí, quản lý quỹ và chi trả cho người gửi tiền. Tổ chức BHTG theo mô hình chi trả mở rộng có thêm một số quyền hạn trong việc xử lý đổ vỡ tổ chức tham gia BHTG và chức năng giám sát, quản lý rủi ro tùy thuộc vào đặc điểm của từng quốc gia. Trong khi đó, tổ chức BHTG theo mô hình giảm thiểu tổn thất tham gia sâu hơn vào quá trình cơ cấu lại các tổ chức tham gia BHTG theo nguyên tắc chi phí tối thiểu; tổ chức BHTG theo mô hình giảm thiểu rủi ro hoạt động theo nguyên tắc tối thiểu hóa rủi ro toàn diện, bao gồm: đánh giá và quản lý rủi ro, các quyền hạn can thiệp sớm và xử lý, trách nhiệm giám sát an toàn trong một số trường hợp.
Theo Báo cáo xu hướng toàn cầu về BHTG năm 2024 (IADI tháng 4/2024), trong giai đoạn năm 2014 – 2023, nhiệm vụ của tổ chức BHTG trên toàn thế giới đã xu hướng mở rộng đáng kể. Trên quy mô toàn cầu, tính trên tổng số tổ chức BHTG: Tỷ lệ tổ chức BHTG theo mô hình chi trả đã giảm từ 25% xuống còn 17%, trong khi đó, tỷ lệ các tổ chức BHTG áp dụng mô hình chi trả mở rộng đã tăng từ 37% lên 48%. Tỷ lệ tổng số tổ chức BHTG hoạt động theo mô hình có tham gia vào nhiệm vụ xử lý (bao gồm: mô hình chi trả mở rộng, mô hình giảm thiểu tổn thất và mô hình giảm thiểu rủi ro) tăng từ 75% lên 83%. Việc mở rộng vai trò của tổ chức BHTG trong xử lý được thể hiện rõ hơn trong những năm gần đây.
Hình: Nhiệm vụ của tổ chức BHTG trong thời gian qua
Nguồn: Báo cáo xu hướng toàn cầu về BHTG năm 2024 (IADI tháng 4/2024)
Nằm trong xu hướng chung của các tổ chức BHTG trên thế giới, vai trò của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN) cũng ngày càng được mở rộng.
BHTGVN ra đời trong bối cảnh cuộc khủng hoảng tài chính Châu Á năm 1997 lan rộng đặt ra yêu cầu cần có một định chế tài chính triển khai chính sách bảo hiểm tiền gửi nhằm củng cố niềm tin của công chúng vào hệ thống ngân hàng, hoạt động theo nguyên tắc thị trường, sử dụng tiền phí thu được từ hệ thống ngân hàng để xử lý những vấn đề của hệ thống ngân hàng, tránh sử dụng ngân sách quốc gia vào xử lý đổ vỡ ngân hàng. Ngày 01/9/1999, Chính phủ ban hành Nghị định 89/1999/NĐ-CP đặt nền móng pháp lý đầu tiên cho chính sách BHTG tại Việt Nam nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền. Ngay sau đó, ngày 09/11/1999, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định số 218/1999/QĐ-TTg thành lập BHTGVN nhằm triển khai chính sách BHTG. Từ khung pháp lý ban đầu đó, đến năm 2012, Luật Bảo hiểm tiền gửi số 06/2012/QH13 được Quốc hội khóa 13 thông qua đã tạo cơ sở pháp lý cao nhất cho hoạt động BHTG tại Việt Nam. Bên cạnh đó, Luật Các TCTD qua nhiều lần sửa đổi và gần đây nhất là Luật Các TCTD 2024 đã bổ sung các quy định về chức năng, nhiệm vụ của tổ chức BHTG. Ngoài ra, Chiến lược phát triển BHTG đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 (Chiến lược phát triển BHTG) được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 1660/QĐ-TTg ngày 30/12/2022 đã xác định định hướng trong tương lai cho hệ thống BHTG tại Việt Nam. Trong phạm vi bài viết, bài viết tập trung một số vai trò chính của BHTGVN là hạn mức trả tiền bảo hiểm, chi trả BHTG, tuyên truyền chính sách BHTG và tham gia xử lý TCTD yếu kém.
Thứ nhất, về hạn mức trả tiền bảo hiểm
Theo khuyến nghị của Hiệp hội BHTG quốc tế (IADI), hạn mức BHTG nên có giới hạn, đáng tin cậy và bảo hiểm cho phần lớn người gửi tiền (bảo vệ toàn bộ 90-95% người gửi tiền). Tuy nhiên, nếu hạn mức BHTG quá cao sẽ làm xói mòn kỉ luật thị trường gây ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường tài chính bởi khi đó người gửi tiền không quan tâm đến rủi ro, chọn ngân hàng lãi suất cao nhất để gửi tiền.
Tại Việt Nam, hạn mức trả tiền bảo hiểm đã được thay đổi qua các thời kì, tăng từ mức 30 triệu đồng (1999-2004) lên 50 triệu đồng vào năm 2005, 75 triệu đồng vào năm 2017 và tăng lên 125 triệu đồng đối với một người gửi tiền tại một tổ chức tham gia BHTG từ năm 2021. Theo số liệu khảo sát của BHTGVN vào thời điểm 30/9/2024, hạn mức 125 triệu đồng bảo vệ toàn bộ được 92,36% số người gửi tiền được bảo hiểm tại Việt Nam. Luật TCTD 2024 cũng có điều khoản cho phép NHNN trình Thủ tướng Chính phủ quyết định hạn mức chi trả bảo hiểm tiền gửi cho người gửi tiền, tối đa bằng số tiền gửi của cá nhân được bảo hiểm tại tổ chức tín dụng. Quy định này mở ra cơ chế bảo vệ tốt hơn người gửi tiền, giúp ngăn ngừa rủi ro rút tiền hàng loạt trong trường hợp TCTD cá biệt gặp vấn đề.
Để đảm bảo luôn bảo vệ tốt nhất quyền lợi hợp pháp của người gửi tiền, Chiến lược phát triển BHTG đưa ra mục tiêu phấn đấu đến năm 2030 tỷ lệ người gửi tiền được bảo hiểm toàn bộ trên tổng số người gửi tiền được bảo hiểm đạt 92% - 95%, đảm bảo phù hợp với thông lệ quốc tế.
Thứ hai, về chi trả tiền bảo hiểm
Chi trả BHTG được coi là nghiệp vụ quan trọng nhất nhằm duy trì niềm tin của công chúng vào hệ thống ngân hàng và ổn định tài chính. Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển hệ thống BHTG hiệu quả xác định hệ thống BHTG cần thực hiện việc chi trả kịp thời cho người gửi tiền để góp phần ổn định tài chính. Cũng theo Bộ nguyên tắc, tổ chức BHTG cần hướng đến mục tiêu chi trả phần lớn người gửi tiền được bảo hiểm trong vòng 7 ngày làm việc. Nếu hiện chưa đạt được mục tiêu này, tổ chức BHTG cần có kế hoạch đáng tin cậy để đạt được mục tiêu đó. Đây là một trong những mục tiêu mang tính thách thức lớn đối với bất kỳ tổ chức BHTG nào trên thế giới. Thời hạn trả tiền bảo hiểm phụ thuộc rất lớn vào năng lực tài chính, khả năng tiếp cận thông tin và năng lực công nghệ nhằm đáp ứng yêu cầu thực tế.
Theo quy định tại Luật BHTG hiện nay, thời hạn chi trả tiền BHTG hiện nay là 60 ngày kể từ ngày phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm. Xuất phát từ các điều kiện thực tiễn và năng lực hiện tại, Chiến lược phát triển BHTG đưa ra mục tiêu phấn đấu rút ngắn thời gian chi trả thực tế kể từ khi phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm xuống 30 ngày làm việc vào năm 2025 và 15 ngày làm việc vào năm 2030 để tiến đến tuân theo Bộ nguyên tắc cơ bản phát triển hệ thống BHTG hiệu quả.
Trong giai đoạn tới, BHTGVN sẽ tiếp tục tập trung bám sát diễn biến, tình hình hoạt động của các tổ chức tham gia BHTG, đặc biệt là các quỹ tín dụng nhân dân yếu kém được kiểm soát đặc biệt để có các biện pháp tham mưu, đề xuất xử lý kịp thời khi có tình huống phát sinh. Đồng thời, BHTGVN sẽ tiếp tục nghiên cứu và thực hiện mô phỏng trả tiền bảo hiểm tại ngân hàng thương mại có quy mô lớn, áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ nhằm phấn đấu rút ngắn thời gian chi trả thực tế theo Chiến lược phát triển BHTG.
Thứ ba, về tuyên truyền chính sách bảo hiểm tiền gửi
Trong nhiều nghiên cứu quốc tế, niềm tin của công chúng đối với hệ thống ngân hàng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc duy trì ổn định, ngăn chặn tình trạng rút tiền hàng loạt và khủng hoảng ngân hàng. Để góp phần duy trì niềm tin của công chúng vào hệ thống ngân hàng, hiểu biết về BHTG luôn được BHTGVN chú trọng. Nhiều hoạt động tuyên truyền chính sách được BHTGVN triển khai trong nhiều năm qua đã nâng cao đáng kể hiểu biết của người dân về hệ thống BHTG. Nhằm xác định mục tiêu cụ thể đối với hoạt động tuyên truyền chính sách BHTG, Chiến lược phát triển BHTG đưa ra mục tiêu phấn đấu đạt mục tiêu đến năm 2025 có 45% và đến năm 2030 có 55% người gửi tiền nắm bắt được các nội dung cốt lõi của chính sách BHTG.
Trong thời gian tới, BHTGVN sẽ tiếp tục đẩy mạnh hoạt động truyền thông chính sách BHTG, thực hiện chuyển đổi số, đa dạng hóa phương thức, mở rộng các kênh thông tin, mạng xã hội và cải tiến các sản phẩm tuyên truyền tiếp cận đến công chúng trên phạm vi toàn quốc; đồng thời, định kỳ thực hiện khảo sát mức độ nhận thức của người gửi tiền, xây dựng cơ sở cho việc hoạch định Chiến lược truyền thông của BHTGVN.
Thứ tư, về tham gia xử lý TCTD yếu kém
Vai trò của tổ chức BHTG trong xử lý tổ chức tín dụng yếu kém không những được xác định trong Chiến lược phát triển BHTG mà còn được xác định trong Chiến lược phát triển ngành ngân hàng Việt Nam đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, cụ thể là: BHTGVN tham gia có hiệu quả cơ cấu lại các TCTD yếu kém.
Vai trò tham gia cơ cấu lại TCTD yếu kém của BHTGVN đã được mở rộng trong tất cả các giai đoạn theo quy định tại Luật Các TCTD năm 2024, từ giai đoạn bình thường cho đến giai đoạn phá sản, cụ thể:
Giai đoạn bình thường và giai đoạn can thiệp sớm: BHTGVN cho vay đặc biệt đối với ngân hàng thương mại (NHTM), ngân hàng Hợp tác xã (NHHTX), quỹ tín dụng nhân dân (QTDND), tổ chức tài chính vi mô (TCTCVM) bị rút tiền hàng loạt.
Giai đoạn kiểm soát đặc biệt: Miễn phí BHTG; Tham gia đánh giá tính khả thi của phương án phục hồi; phương án sáp nhập, hợp nhất, chuyển nhượng toàn bộ phần vốn góp của QTDND được KSĐB; Cho vay đặc biệt trong các trường hợp: đối với NHTM, NHHTX, QTDND, TCTCVM được KSĐB bị rút tiền hàng loạt; đối với NHTM, NHHTX, TCTCVM được KSĐB để hỗ trợ thực hiện phương án phục hồi; đối với NHTM được chuyển giao bắt buộc để hỗ trợ thực hiện phương án chuyển giao bắt buộc; Mua trái phiếu dài hạn của TCTD nhận chuyển giao bắt buộc NHTM.
Giai đoạn phá sản: Tham gia xây dựng phương án phá sản TCTD được KSĐB; Phối hợp với TCTD được KSĐB chi trả BHTG cho người gửi tiền theo phương án phá sản đã được phê duyệt.
Việc cho phép BHTGVN tham gia nhiều hơn và sâu hơn trong quá trình cơ cấu lại TCTD yếu kém giúp nâng cao vai trò và vị thế của BHTGVN. Tuy nhiên, điều này đặt ra yêu cầu cho BHTGVN nâng cao năng lực quản lý, bổ sung thêm nguồn nhân lực chất lượng cũng như nguồn lực tài chính cho hoạt động xử lý TCTD yếu kém, thúc đẩy nhanh hơn quá trình xử lý nhằm góp phần đảm bảo an toàn hệ thống các TCTD – từ đó bảo vệ tốt nhất người gửi tiền.
Trong thời gian tới, để BHTGVN hoàn thành tốt hơn sứ mệnh của mình, có thể tham gia sâu hơn vào quá trình cơ cấu lại nhằm bảo vệ tốt hơn quyền lợi hợp pháp của người gửi tiền, góp phần đảm bảo an toàn hệ thống các TCTD, cần thiết phải sửa đổi Luật BHTG để phù hợp hơn với những điểm mới tại Luật Các TCTD 2024. Đây cũng là yêu cầu khách quan về việc hoàn thiện cơ chế, chính sách pháp luật BHTG để phù hợp với sự phát triển của hệ thống ngân hàng, xây dựng hệ thống BHTG hiệu quả, phù hợp với thông lệ quốc tế.
Phạm Bảo Lâm – Chủ tịch Hội đồng quản trị Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam